versie: 30 april 2018 - NIOD-begin | beginpagina Droog



Hitlers aquarellen en tekeningen

uit de Eerste Wereldoorlog

Introductie | inventarisatie Joachimsthaler

aquarellen | tekeningen | bronnen | bijlagen


Door Jaap van den Born en Bart FM Droog

---

Introductie

Adolf Hitler maakte in zijn jaren aan het Westfront (1914-1918) meerdere tekeningen en aquarellen, waarvan slechts enkele bewaard zijn gebleven.

Volgens een van z'n legerkameraden, onderofficier Karl Lippert, die leidende ordonnans van de regimentsstaf van het 16de Reserve Infanterie Regiment, tekende Hitler op rustige dagen in 1915-1916 bijna iedereen van de regimentsstaf, sommigen als karikatuur. Lippert, circa 1938: "Helaas bezit ik die grappige tekeningetjes niet meer, die ik jarenlang in m'n ransel meegedragen heb en die in wind en regenweer vergaan zijn." (JT, blz 135).

In 1935 publiceerde Hitlers hoffotograaf Heinrich Hoffmann het boek Aquarelle. A. Hitler. Daarin waren zes kleurenreproducties van aquarellen en één zwartwitreproductie van een tekening die Hitler in de Eerste Wereldoorlog gemaakt zou hebben, afgedrukt. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zijn ook dit vervalsingen, of beter gezegd: door een onbekende kunstschilder vervaardigde geaquarelleerde bewerkingen naar het voorbeeld van Hitlers tekeningen, gemaakt mét toestemming van Hitler.

Dit boek verscheen in een grote oplage, en de reproducties werden ook in een Amerikaans tijdschrift afgedrukt. Het zijn vooral deze afbeeldingen waarmee Hitler als kunstschilder wereldwijd bekend is geworden, maar het zijn dus hoogstwaarschijnlijk geen authentieke werken.

to top of page

Inventarisatie van Joachimsthaler

Anton Joachimsthaler maakte in 1989 een inventarisatie van Hitlers aquarellen en tekeningen uit de Eerste Wereldoorlog, grotendeels aan de hand van de registratiepoging van Hitlers kunstwerken, die in 1935-1940 door het NSDAP Hauptarchiv werd uitgevoerd.

Van de tien bekende oorlogsaquarelle waren er volgens hem vijf hoogstwaarschijnlijk 'bewerkingen'. Wat zou betekenen dat er vijf authentieke aquarellen resteren.

Een kritische blik op die resterende vijf leert dat nog één, het werk 'Becelaire', dat na de Tweede Wereldoorlog door de Amerikanen van Heinrich Hoffmann in beslag werd genomen, hoogstwaarschijnlijk óók een 'bewerking' is. Hoffmann:

"Nach dem Zusammenbruch 1945 zeigten die Amerikaner besonderes Interesse. In einem Museum in Washington befinden sich zwei Aquarelle Hitlers: "Der alte Hof" und "Der Ratzenstadl in Wien", die beide meiner Sammlung 'entnommen ' wurden..." Heinrich Hoffman. Hitler wie ich ihn sah. Aufzeichnungen seines Leibfotografen. Herbig, [München/Berlin], [1974]. Blz 151. Eerder verschenen als: Hitler was my friend. Translated by Lt.-Col. R.H. Stevens. Burke, Londen, 1955.

Dat hij 'Becelaire' niet noemt is veelzeggend, te meer daar dit werk in stijl heel veel lijkt op de andere werken in 'het door Hoffmann uitgegeven boek Aquarelle. A. Hitler (1935).

Nu worden er in Washington vier aan Hitler toegeschreven werken 'uit de collectie Hoffmann' in Washington bewaard. Naast 'Der alte Hof', 'Der Ratzenstadl in Wien' en 'Becelaire' bevindt zich daar ook het werk 'Am Bahndamm von Biache'. Qua stijl lijkt dat beduidend meer op de andere (hoogstwaarschijnlijk) echte Hitlers. Maar Hoffmann noemde dat werk niét. Waarom niet? Wie het weet mag het zeggen.

Afbeeldingen van de aan Hitler toegeschreven werken in Washington:
http://eveldkamp.blogspot.nl/2014/06/hitlers-aquarellen.html

Zie ook: bijlage 1: de lijst van Joachimsthaler

to top of page

Drie tot vier frontaquarellen?

Hoe het ook zij - hoogstwaarschijnlijk zijn geen van alle aan Hitler toegeschreven aquarellen uit de Eerste Wereldoorlog authentiek. Hoogstwaarschijnlijk - want geen van deze werken is ooit aan diepgaand forensisch en kunsthistorisch onderzoek onderworpen.

De vraag is of zulk onderzoek überhaupt zin zou hebben: ook zal zou bewezen kunnen worden dat deze werken wel door Hitler geschilderd zijn, dan leert het ons niets over de persoon Hitler.

1. 'Porträt von Max Mund'

1. JT-2. 'Porträt von Max Mund', 18 Augustus 1916. 8,1 x 10,8. Price 413. Volgens Price geregistreerd door NSDAP Hauptarchiv. Uit ons onderzoek blijkt dat de signatuur op dit werk vals is - wat de aquarel hoogst verdacht maakt

2. 'Kloster-Messines' (aquarel of tekening?)

2. JT-5. 'Kloster-Messines'. December 1914. 9x14. Uit collectie Ernst Schmidt. Price 423, NS 26/94. Dit werk staat in Price beschreven als 'Bleistiftzeichnung' (potloodtekening). Dit werk is dan ook geen aquarel, maar een tekening.

3. 'Klosterruine Messines'

3. JT-6. 'Klosterruine Messines', 1915. Geaquarelleerde pentekening op 'Feldpostkarte', 9 x 14. Price 426, NS 26/43a/18. Dit werk is een tekening, geen aquarel.

4. 'Am Bahndamm von Biache'

4. JT-20. 'Am Bahndamm von Biache', 3 mei 1917. 12 x 15. In Washington. Price 467. Dit werk is hoogstwaarschijnlijk een vervalsing.

5? 'Becelaire'

5? JT-22. 'Becelaire' - hoogstwaarschijnlijk ook een bewerking, 1917. 13 x 20 cm. In Washington). Price 469.

to top of page

Acht tot negen tekeningen

Voor de tekeningen geldt hetzelfde als bij de aquerellen: geen ervan is ooit grondig op echtheid onderzocht. Het NSDAP Hauptarchiv heeft in ca. 1935-1940 gepoogd alle tekeningen te registreren -waarbij de gevonden werken niet of nauwelijks op echtheid onderzocht zijn.

Een aantal van de door Joachimsthal genoemde tekeningen stamt uit de collecties van Hitlers directe legerkameraden - allen ordonnansen (koeriers) van de regimentsstaf. Die herkomst maakt het aannemelijk dat de tekening authentiek zijn.

Diezelfde legerkameraden, waarmee Hitler zijn hele leven 'bevriend' is gebleven, hebben in de nazitijd verklaringen afgelegd, waaruit zou blijken dat Hitler in zijn vrije tijd - die hij als ordonnans veel had - veel tekeningen maakte. Maar of dat ook daadwerkelijk klopt, of dat deze mannen meewerkten aan het creëren van het nazipropagandabeeld van Hitler, is een vraag die zich niet beantwoorden laat.

Wat wel bekend is, is dat Hitler na begin 1915 tot aan het eind van de oorlog alleen nog met legerkameraden correspondeerde. De tekeningen en aquarellen die hij hen mogelijk gaf of stuurde en bewaard bleven, zullen dan ook bij het NSDAP-onderzoek in de jaren dertig boven water gekomen zijn - daar deze directe legerkameraden toen vrijwel allemaal partijlid werden.

Wat betekent dat alle aan Hitler toegeschreven Eerste wereldooorlogtekeningen en -aquarellen die opdoken ná 1945 met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid vervalsingen zijn.

De tekeningen / The drawings / Die Zeichnungen

1. 'Klosterruine Messines'

[1] JT-4. 'Klosterruine Messines', December 1914. 14 x 9. Potloodtekening. NS 26/93. Price 424. In Price staat dat het rechtsonder gesigneerd is met 'A.H.' Aan de hand van de afbeelding kan niet bepaald worden of dit klopt.

2. 'Blick auf Messines vom Schützengraben aus'

[2] JT-7 'Blick auf Messines vom Schützengraben aus', 10-02-1915. 9 x 14. Pentekening. NS 26/439/15. Price 427. In Price verkeerde datering: 16.2.1915.
Onbekend wat er met dit werk gebeurd is na registratie.

3. 'Porträt von Unteroffizier Karl Lippert'

[3] JT-8. 'Porträt von Unteroffizier Karl Lippert', Fournes 1915. Potloodtekening, 30 x 20. NS 26/5091. Price 429. Onbekend wat er met dit werk gebeurd is na registratie.

4. 'Soldat mit Stahlhelm'

[4] JT-9. 'Soldat mit Stahlhelm', 1916. Potloodtekening. Bayerisches Hauptstaatsarchiv (BHSA) . Price 464. Volgens Price 30 x 20 c,.

5. 'Auf nach Comines' (waarschijnlijk vervalsing)

[5] JT-10. 'Auf nach Comines', 1915. Pentekening. 9 x 14. Price 433. Twijfelgeva of...?. Joachimsthaler schrijft hierover op blz. 137: 'Aan Hitler toegeschreven', na 1945 opgedoken. Price: "Als dritten von links bezeichnete er sich selbst. Das Bild war ein Geschenk an den Kameraden Hans Haug." Aangezien Joachimsthaler deze Hans Haug (eerste chauffeur van Hitler, begin jaren twintig) niet noemt, en diens naam vaker is ingezet bij de verkoop van valse Hitlers, is het zeer twijfelachtig of dit werk authentiek is. De derde soldaat van rechts, met paraplu, doet denken aan Konrad Kujau, die wel vaker grapjes in z'n 'Hitler'-tekeningen verwerkte. '

5. 'Blick auf Fournes' -twijfel

[5] JT-11. 'Blick auf Fournes', mei 1915. Potloodtekening. 8 x 17. Price 438. Volgens Price linksonder gesigneerd met 'A.H.' Aan de hand van de afbeelding kan dat niet bevestigd worden. Noch Joachimsthaler noch Price noemt de herkomst van dit werk - wat twijfel oproept over de authenticiteit.

6. 'Quartier in Fournes'

[6] JT-12. 'Quartier in Fournes', 1915. Potloodtekening. 9 x 12. NS 26/93a. Tekening uit het schetsboek van Hitler, NSDAP Hauptarchiv 93a. Price 439.

7. 'Quartier in Fournes'

[7] JT-13. 'Quartier in Fournes', september 1915. Pentekening. 9 x 14. NS 26/93/1. Uit de collectie van Ernst Schmidt. NSDAP Hauptarchiv nr. 93. Price 440. Deze tekening is hoogstwaarschijnlijk de basis voor de gelijknamige aquarel in Hoffmanns boek.

8. 'Studie aus Fromelles'

[8] JT-15. 'Studie aus Fromelles', 1915. Pentekening. 9 x 14 cm. NS 26/2060c. Price 442.

9. 'Strasse in Messines'

[9] JT-18. 'Strasse in Messines', 1915. Potloodtekening. 14 x 6 cm. NS 26/132. Price 449.

to top of page

Bronnen

Heinrich Hoffman. Hitler wie ich ihn sah. Aufzeichnungen seines Leibfotografen. Herbig, [München/Berlin], [1974]. Eerder verschenen als: Hitler was my friend. Translated by Lt.-Col. R.H. Stevens. Burke, Londen, 1955.
A. Joachimsthaler. Korrektur einer Biographie. Adolf Hitler 1908-1920. Mit 67 Textabbildungen und 69 Fotos. Herbig, [München], [1989].
Ian Kershaw. Hitler. 1889-1936. Hubris. Allen Lane [etc.], London, 1998. XXX, 845p., [32]p. pl.
Billy F. Price [= August Priesack and Peter Jahn]. Adolf Hitler als Maler und Zeichner. Ein Werkkatalog der Ölgemälde, Aquarelle, Zeichnungen und Architekturskizzen (1983, English title Adolf Hitler. The unknown artist, 1984).
NB: Birthplace of many Hitler myths. Circa 90% of the depicted works are forgeries.
Volker Ullrich. Adolf Hitler. Biographie. Band 1. Die Jahre des Aufstiegs 1889-1939. S. Fischer Verlag GmbH, Frankfurt am Main, 2013. 1083p.
Thomas Weber. Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog. Het ware verhaal. Vertaling [uit het Engels] door Margreet de Boer en Nico Groen. Nieuw Amsterdam, [Amsterdam], 2011. 510p. Vertaling van Hitler's First War, Oxford University Press, 2010.

to top of page

---

Bijlagen

1. De lijst van Anton Joachimsthaler
2. Karl Lippert
3. Hitler aan en achter het front
4. Post
5. Messines / Mesen (B) -Fromelles (F)
6. Hoffmann

to top of page

---

1. De lijst van Anton Joachimsthaler
Aquarellen

JT-1. 'Hohlweg bei Wytschaete'. November 1914, 17 x 26. Hoffmann 1. Price 411.
JT-2. 'Porträt von Max Mund', 18 Augustus 1916. 8,1 x 10,8. Price 413.
JT-3. 'Messines Kloster', December 19 14. 13 x 15. Hoffmann 2. Price 421.
JT-5. 'Kloster-Messines'. December 1914. 9x14. Uit collectie Ernst Schmidt.
JT-6. 'Klosterruine Messines', 1915. Geaquarelleerde pentekening, 9 x 14.
JT-16. 'Fromelles Verbandstelle', 1915. 13 x 22. Hoffmann 3. Price 446.
JT-17. 'Haus mit weissem Zaun', 1915. 13 x 21. Hoffmann 4. Price 447.
JT-19. 'Habourdin', 15 juni 1916. 23 x 14. Hoffmann 6. Prive 458.
JT-20. 'Am Bahndamm von Biache', 3 mei 1917. 12 x 15. ' (Washington). Price 467.
JT-22. 'Becelaire' [hoogstwaarschijnlijk ook een bewerking], 1917. 13 x 20. - (Washington).

Tekeningen

[1] JT-4. 'Klosterruine Messines', December 1914. 14 x 9. Potloodtekening. NS 26/93. Price 424. In Price staat vermeld dat het rechtsonder gesigneerd is met 'A.H.' Aan de hand van de afbeelding kan niet bepaald worden of dit klopt.
[2] JT-7 'Blick auf Messines vom Schützengraben aus', 10-02-1915. 9 x 14. Pentekening. NS 26/439/15. Price 427. In Price verkeerde datering: 16.2.1915.
[3] JT-8. 'Porträt von Unteroffizier Karl Lippert', Fournes 1915. Potloodtekening, 30 x 20. NS 26/5091. Price 429.
[4] JT-9. Soldat mit Stahlhelm', 1916. Potloodtekening. BHSA. Price 464.
[-] JT-10. 'Auf nach Comines', 1915. Pentekening. 9 x 14. Price 433.
[5] JT-11. 'Blick auf Fournes', mei 1915. Potloodtekening. 8 x 17.' Twijfelgeval.
[6] JT-12. 'Quartier in Fournes', 1915. Potloodtekening. 9 x 12. NS 26/93a. Tekening uit het schetsboek van Hitler, NSDAP Hauptarchiv 93a. Price 459.
[7] JT-13. 'Quartier in Fournes', september 1915. Pentekening. 9 x 14. NS 26/93/1. Uit de collectie van Ernst Schmidt. NSDAP Hauptarchiv nr. 93. Price 440.
[-] JT-14. 'Ruhequartier in Fournes', 1915. 17 x 26. Hoffmann 5. Pentekening met kleurpotlood. Price 441.
[8] JT-15. 'Studie aus Fromelles', 1915. Pentekening. 9 x 14 cm. NS 26/2060c. Price 442.
[9] JT-18. 'Strasse in Messines', 1915. Potloodtekening. 14 x 6. NS 26/132. Price 449.
[-] JT-21. 'Ardoye in Flandern', 27-06-1917. Potloodtekening. 15 x 22. Hoffmann 7. Price 468.

to top of page

---

Bijlage 2. Karl Lippert

Joachimsthaler, blz 135). "Hitler, der nun als Regimentsordonnanz im Ruhequartier des Regimentsstabes in Fournes mehr Zeit hatte, fand auch wieder Ruhe zum Zeichnen. Der Unteroffizier Karl Lippert, der als "Ordonnanzführer" ab dem 22.11.1914 beim Regimentsstab war, berichtete,

"Dass Hitler ... sich ...in ruhigen Tagen in der Gefechtsstelle zu Fromelles oder Fornes mit Zeichnen und Lesen beschäftigte ... Fast jeder Mann in Regimentsstab wurde gezeichnet, einige auch in Karikatur. Leider fehlen mir die lustigsten Sachen, die ich jahrelang im Tornister [ransel] mitgetragen habe und die sich dann im Wind und Regenwetter auflösten ..."

Verklaring Lippert, NSDAP Hauptarchiv, HIMC, File 47, Reel 2.
Hitler zelf kon het niet laten op te scheppen over wat hij gedurende de hele Eerste Wereldoorlog in zijn ransel meegesleept zou hebben: een vijfdelige uitgave van Schopenhauer (Hitler in Führerhauptquartier, 19.5.1944)

to top of page

---

Bijlage 3: Hitler aan en achter het front

(Joachimsthaler, blz. 130). Nacht vom 12. auf 13.11.1914 ist das Reserve Infanterie Regiment (R.I.R.) 16 von Messines abgezogen und kam in Wytschaete zum Einsatz. In einem Waldstück nordwestlicht der Ortschaft hatten sich französische Truppen festgesetzt. Der Regimentsstab war in Oosttaverne und der Regimentsgefechtsstand wurde von Pionieren an der Abzweigung eines Hohlweges zu einem beilförmigen Waldstück in den Boden gebaut. Hitler hat den „Hohlweg bei Wytschaete“ in einem seiner wenigen Aquarelle, die er im I. Weltkrieg malte, festgehalten. Das Bild liess Heinrich Hoffmann später überarbeitet aus seiner „Sammelmappe“ veröfffentlichen. Der Text zu dem Bild von Dr. August Priesack im „Werkkatalog“ ist falsch; es war nicht der 29.10.1914 sondern der 15./16.11.1914. (Joachimsthaler, blz. 130).

to top of page

---

Bijlage 4. Post

Joachimsthaler blz 133 e.v.: post: tot medio 1915 kreeg hij post van Frau Popp (zijn Münchener huisbazin), Ernst Hepp en van de bakker Heilmann. Daarna ontving hij brieven noch pakketten van het thuisfront. Wel stuurde hij, als hij verlof had/in het ziekenhuis lag, zelf post naar kameraden uit de regimentsstaf.

to top of page

---

Bijlage 5. Messines / Mesen (B) -Fromelles (F)

Joachimsthaler blz 135: Hitler zeichnete auch hier [beim Regimentsstab] im Dezember 1914 einige Bilder von den Ruinen von Messines.

(...) Am 17.3.1915 ist das R.I.R. 16 dann in die Stellungen bei Fromelles verlegt worden. (...) Die Regimentsordonnanzen hatten ihr Quartier bei der "Schwarzen Marie", im Haus einer resoluten französischen Wirtin. (...)
Es begann der Stellungskrieg vbei Fromelles, in dem das R.I.R. 16 eine ca. 2,3 km lange Stellungslinie etwa 3 km von Fromelles bis zum 26./27. September 1916, also über eineinhalb Jahre lang, zu verteidigen hatte. Gräben und Understände, Bachbrücken und Entwässerungen sowie eine Feldeisenbahn zwischen Fournes und Fromelles werden gebaut. Die Kämpfe bei Fromelles haben bei den Engländern und Deutschen viele Tote und Verwundete gekostet, aber schliesslich wieder dort geendet, wo sie begonnen hatten; in eineinhalb Jahren hatte sich die front trotz schwere Gefechte im Mai 1915 und Juli 1916 nur einige Meter hin und her bewegt!

to top of page

---

Bijlage 6. Hoffmann

Joachimsthaler, blz 136: "Hitler als Maler am I. Weltkrieg wurde vor allem durch die sieben Bilder aus einer „Sammelmappe“ von Heinrich Hoffmann bekannt. Die vielen Reproduktionen dieser „Kriegsbilder“ Hitlers durch Hoffmann sind vor allem in der Fliegerhorsten der Luftwaffe und auch in den sogenannten „Cigarettenbilderalben“ (Herausgegeben 1933 von dem Cigaretten/Bilderdienst Hamburg Bahrenfeld) breiten Kreisen vorgestellt.

Dabei fällt auf, dass diese sieben Bildern gegenüber den vorhandenen anderen Originalzeichnungen Hitlers in einem merkwürdigen Kontrast stehen. Während die Originalzeichnungen in ihrer etwas phantasielosen Korrektheit jenen Hitler verraten, der sich auch später in seinen Architekturskizzen in ganz ähnlicher Form aüssert, zeigen die Bilder aus Hoffmanns Sammelmappe, was Technik und Farbe betrifft, einen sehr schwungvollen Strich und eine sicher angelegte Kolorierung.

Es drängt sich die Vermutung auf, dass es sich bei diesen Aquarellen zumindest um eine von sehr fachkundiger Hand durchgeführte Überarbeitung handelt, ist aber leider nicht nachzuweisen.

Alfred Rosenberg, der in Moskau Architektur studiert hatte und etwas davon verstand, schrieb allerdings in seinen Nürnberger Memoiren, dass er seinerzeit in München Kriegsaquarelle Hitlers gesehen habe, „zum Teil in Original, z.T. In späterer Wiedergabe“,(!) die ihn überraschten, „da sie natürliche Begabung, Betonung des Wesentlichen und ausgeprägten malerischen Sinn“ verraten hätten.

Es kann kein Zweifel darüber bestehen, dass es sich dabei um die Zeichnungen Hitlers aus der Sammelmappe Hoffmanns gehandelt haben muss. D.h. Die Aquarelle aus der Sammelmappe von Heinrich Hoffmannn sind mit Sicherheit von einem guten Maler überarbeitet und aquarelliert worden!

to top of page